Ռաբինդրանաթ Թագոր | Ալբերտ Էյնշտեյն | Զրույց

Էյնշտեյն: Դուք հավատո՞ւմ եք աշխարհից մեկուսացած աստծուն:

Թագոր: Ոչ, մեկուսացած: Տիեզերքը հասանելի է մարդու անհատնում անհատականությանը: Անիմանալի ոչինչ չի կարող լինել մարդ անհատի համար: Դա ապացուցում է , որ Տիեզերքի ճշմարտությունը մարդկային ճշմարտությունն է: Որպեսզի հստակեցնեմ միտքս, ես կօգտվեմ գիտական մի փաստից: Նյութը կազմված է պրոտոններից և էլեկտրոններից, որոնց միջև ոչինչ չկա, բայց նյութը կարող է հոծ թվալ – առանց տարածության մեջտարածության մեջ այն կապերի, որ միավորում են էլեկտրոններին ու պրոտոններին: Ճիշտ այդպես էլ մարդկությունը բաղկացած է անհատներին, բայց նրանց միջև գոյություն ունի մարդկային հարաբերությունների փոխադարձ կապ, ինչը մարդկային հասարակությանը կենդանի օրգանիզմի միասնություն է հաղորդում: Տիեզերքն ամբողջապես նույնպես կապված է մեզ հետ, ինչպես և անհատը: Դա մարդու Տիեզերքն է:
Հետամուտ լինելով, ես այս գաղափարին եմ հանգել արվեստում, գրականության և մարդու կրոնական գիտակցության մեջ:

Էյնշտեյն: Տիեզերքի բնույթի վերաբերյալ երկու տարբեր ըմբռնումներ կան.
1) աշխարհը` որպես մարդուց կախված միասնական ամբողջություն.
2) աշխարհը` որպես մարդու գիտակցությունից անկախ իրականություն:

Թագոր: Երբ մեր Տիեզերքը ներդաշնակվում է հավերժական մարդու հետ, մենք այն ըմբռնում ենք որպես ճշմարտություն և զգում այն որպես գեղեցկություն:

Էյնշտեյն: Բայց դա Տիեզերքի զուտ մարդկային ըմբռնումն է:

Թագոր: Այլ ըմբռնում չի կարող լինել: ԱՅս աշխարհը մարդու աշխարհն է: Գիտական պատկերացումները նրա մասին – գիտական պատկերացումներ են: Այդ պպատճառով էլ աշխարհը մեզնից առանձին գոյություն չունի: Մեր աշխարհը հարաբերական է, նրա վավերականությունը կախված է մեր գիտակցությունից: Գոյություն ունի բանականի և գեղեցիկի ինչ-որ ստանդարտ, որ այս աշխարհին արժանահավատությունն է հաղորդում, դա ստանդարտն է Հավերժական Մարդու, ում զգացումները համատեղվում են մեր զգացումների հետ:

Էյնշտեյն: Ձեր Հավերժական Մարդը մարդու էության մարմնացումն է:

Թագոր: Այո, հավերժական էության: Մենք այն պիտի ճանաչենք մեր զգացումների և գործունեության միջնորդությամբ: Բարձրագույն Մարդը մեզ հատուկ սահմանափակությունից զերծ մարդն է: Գիտությունը զբաղվում է ուսումնասիրությամբ նրա, ինչը չի սահմանափակվում առանձին անհատի մեջ, այն հանդիսանում է ճշմարտությունների արտաանհատական մարդկային աշխարհ: Կրոնը հասու է այդ ճշմարտություններին, հաստատում է դրանց կապը մեր առավել խորին պահանջմունքների հետ, և ճշմարտության մեր անհատական ըմբռնումը ձեռք է բերում համընդհանուր նշանակալիություն: Կրոնը ճշմարտություններն օժտում է արժեքով, և մենք հասու ենք լինում ճշմարտությանը, զգալով մեր ներդաշնակությունը նրա հետ:

Էյնշտեյն: Բայց դա նշանակում է, որ ճշմարիտը կամ գեղեցիկը մարդուց անկախ հանդես չեն գալիս:

Թագոր: Հանդես չեն գալիս:

Էյնշտեյն: Եթե մարդիկ վերանային հանկարծ, Բելվեդերյան Ապոլոնը կդադարե՞ր գեղեցիկ լինել:

Թագոր:  Այո:

Էյնշտեյն: Ես համաձայն եմ գեղեցիկի այդպիսի ըմբռնմանը, բայց չեմ կարող համաձայնել ճշմարտության նման պատկերացմանը:

Թագոր: Ինչո՞ւ: Չէ՞ որ ճշմարտությունը ճանավում է մարդու կողմից:

Էյնշտեյն: Ես չեմ կարող ապացուցել իմ ընկալման ճշմարտացիությունը, բայց դա իմ կրոնն է:

Թագոր: Գեղեցիկն ամփոփված է կատարյալ ներդաշնակության իդեալում, որը մարմնավորված է բազմակողմանի  մարդու մեջ. ճշմարտությունը համապարփակ բանականությանը կատարելապես հասու լինելն է: Մենք` անհատներս, ճշմարտությանը մոտենում ենք մանր ու մեծ սխալներ անելով, փորձ կուտակելով, լուսավորելով մեր գիտակցությունը, քանզի, էլ ինչ կերպով կարելի է ճանաչել ճշմարտությունը:

Էյնշտեյն: Ես չեմ կարող ապացուցել, որ գիտական ճշմարտությունը պիտի համարել մարդությունից հիրավի անկախ ճշմարտությունը, բայց դրանում հաստատապես համոզված եմ: Պյութագորասի թեորեմը երկրաչափության մեջ մոտավոր ճշմարտությամբ ինչ-որ բան է սահմանում, անկախ մարդու գոյությունից: Համենայն դեպս, եթե կա մարդուց անկախ իրականություն, ապա պիտի լինի այդ իրականությանը համապատասխանող ճշմարտություն  և առաջինի բացասմանը հետևում է վերջինիս բացասումը:

Թագոր: Բազմակողմանի Մարդու մեջ մարմնավորված ճշմարտությունը, ըստ էության, պիտի մարդկային լինի, քանի որ, հակառակ դեպքում, այն ամենը, ինչ մենք` անհատներս, կարող էինք ճանաչել, երբեք կարելի չէր լինի կոչել ճշմարտություն, համենայն դեպս` գիտական ճշմարտություն, որին մենք կարող ենք մոտենալ տրամաբանական գործընթացների օգնությամբ, այլ կերպ ասած, մտածողության օրգանի միջնորդությամբ, որ մարդկային օրգան է հանդիսանում: Հնդկական փիլիսոփայության համաձայն` գոյություն ունի Բրահմա` բացարձակ ճշմարտություն, որին չի կարելի հասնել առանձին անհատի բանականությամբ կամ այն նկարագրել բառերով: Այն ճանաչվում է միայն անսահմանության մեջ անհատի լիովին խորասուզման ճանապարհով: Այդպիսի ճշմարտությունը չի կարող պատկանել գիտությանը: Իսկ այն ճշմարտությունը, որի մասին մենք խոսում ենք, արտաքո բնույթ ունի, այսինքն իրենից ներկայացնում է այն, ինչը ճշմարիտ է ներկայանում մարդկային մտքին և այդ պատճառով, այդ ճշմարտությունը մարդկային է: Այն կարելի է կոչել Մայյա կամ պատրանք:

Էյնշտեյն: Ձեր ըմբռնման համաձայն, որը գուցեև հնդկական փիլիսոփայության ըմբռնումն է, մենք գործ ունենք ոչ թե առանձին անհատի, այլ համայն մարդկության պատրանքի հետ:

Թագոր: Գիտության մեջ մենք ենթական ենք կարգապահության, դեն ենք նետում մեր անհատական բանականության պարտադրած բոլոր սահմանափակումները և այդպիսով հանգում Բազմակողմանի Մարդու բանականության մեր մարմնավորված ճշմարտությանը:

Էյնշտեյն: Կախում ունի՞ արդյոք ճշմարտությունը մեր գիտակցությունից: Սա է հիմնախնդիրը:

Թագոր: Այն, ինչ մենք ճշմարտություն ենք կոչում, ռացիոնալ ներդաշնակության մեջ է իրականության անձնահատուկ և առարկայական պատկերացումների միջև, որոնցից յուրաքանչյուրը պատկանում է Բազմակողմանի Մարդուն:

Էյնշտեյն: Մինչևիսկ մեր ամենօրյա կյանքում մենք հարկադրված ենք մեր օգտագործած առարկաներին վերագրել իրականություն, որ անկախ է մարդուց: Մենք այդ անում ենք, որպեսզի խելամտորեն սահմանենք մեր զգայական օրգանների տվյալների փոխադարձ կապը: Օրինակ, այս սեղանը կմնա իր տեղում մինչևիսկ այն ժամանակ, երբ տանը ոչ ոք չլինի:

Թագոր: Այո, սեղանը անմատչելի կմնա անհատական, բայց ոչ համապարփակ բանականության համար: Սեղանը, որ ընկալում եմ ես, կարող է ընկալվել նույնասեռ բանականության կողմից, ինչպիսին և իմն է:

Էյնշտեյն: Ճշմարտության Մարդուց անկախ գոյության վերաբերյալ մեր բնական տեսակետը ո’չ կարելի է բացատրել, ո’չ էլ ապացուցել, բայց դրան հավատում են բոլորը, հավատացել են նույնիսկ նախամարդիկ: Մենք ճշմարտությանը վերագրում ենք գերմարդկային առարկայականություն: Այդ իրականությունը, որ կախված չէ մեր գոյությունից, անհրաժեշտ է մեզ, թեև մենք չենք էլ կարողանում ասել, թե այն ինչ է նշանակում:

Թագոր: Գիտությունն ապացուցել է, որ սեղանը` որպես պինդ մարմին, ընդամենը երևութականություն է, և հետևաբար, այն, ինչը մարդկային բանականությունը ընկալում է որպես սեղան, գոյություն չէր ունենա, եթե չլիներ մարդկային բանականությունը: Միաժամանակ պետք է ընդունել և այն, որ սեղանի տարրական ֆիզիկական ռեալությունը ոչ այլ ինչ է, քան էլեկտրական ուժերի առանձին պտտվող կենտրոնների բազմությունը, և հետևաբար նույնպես պատկանում է մարդկային բանականությանը:
Ճշմարտության ճանաչողության գործընթացում մշտական բախում է տեղի ունենում մարդկային համապարփակ բանականության և առանձին անհատի սահմանափակ բանականության միջև:
Ճշմարտության ճանաչողության գործընթացն անդադրում է մեր գիտության , փիլիսոփայության, մեր էթիկայի մեջ: Համենայն դեպս, եթե լիներ էլ մարդուց անկախ ինչ-որ բացարձակ Ճշմարտություն, ապա մեզ համար այն բացարձակապես գոյություն չունեցող կլիներ:
Դժվար չէ պատկերացնել մի բանականություն, որի համար իրադարձությունների հաջորդականությունը զարգանում է ոչ թե տարածության, այլ միայն ժամանակի մեջ, ինչպես նոտաների հաջորդականությունը երաժշտության մեջ: Այդպիսի բանականության համար իրականության ըմբռնումը համատեղելի կլինի երաժշտական իրականության հետ, որի համար Պյութագորասի երկրաչափությունը զուրկ է ամենայն իմաստից: Գոյություն ունի թղթի իրականություն, որ անսահման հեռու է գրականության իրականությունից: Թուղթ ուտող ցեցի բանականության համար գրականություն բացարձակապես գոյություն չունի, բայց մարդու բանականության համար գրականությունը որպես Ճշմարտություն շատ ավելի մեծ արժեք ունի, քան ինքը թուղթը: Ճիշտ այդպես էլ, եթե գոյություն ունի ինչ-որ Ճշմարտություն, որ մարդկային բանականության հանդեպ ռացիոնալ կամ զգայական հարաբերության մեջ չի գտնվում, ապա այն ոչնչություն կմնա այնքան ժամանակ, քանի դեռ մենք սովորական մարդու բանականությամբ էակներ կլինենք:

Էյնշտեյն: Այդ դեպքում ես ավելի կրոնական եմ, քան դուք:

Թագոր: Իմ կրոնը կայանում է Հավերժական Մարդու, համապարփակ մարդկային հոգու ճանաչման մեջ, իմ սեփական էության մեջ: Այն եղել է իմ հիբբերտյան դասախոսությունների թեման, որոնք ես կոչել եմ «Մարդու կրոնը»:

Զրույցը տեղի է ունեցել  Էյնշտեյնի ամառանոցում հուլիսի 14-ին, 1930թ.

Ռուսերենից թարգմանեց Գագիկ Դավթյանը