Էլիաս Կանետտի  | 1905-1994թթ., Բուլղարիա

Կերակրի հոգեբանության մասին

Այն ամենը, ինչ ուտվում է, իշխանության առարկա է: Քաղցածը իր ներսում զգում է դատարկ տարածություն: Տկարությունը, որ նրան պատճառում է այդ ներքին դատարկությունը, հաղթահարվում է, երբ այն լցվում է կերակրով: Որքան կուշտ է նա, այնքան ավելի բարձր տրամադրության մեջ է: Ծանրացած և բավականությամբ լի է նա, ով կարողանում է բոլորից շատ խժռել՝ շատակերը: Մարդկանց խմբեր կան, որոնք այդպիսի շատակերի մեջ տեսնում են իրենց առաջնորդին: Նրա մշտապես բավարարված ախորժակը նրանց համար երաշխիք է այն բանի, որ իրենք նույնպես երկար չեն քաղցելու: Նրանք հույսը դնում են նրա լիքը որովայնի վրա, կարծես թե նա այն լցրել է նրանց բոլորի համար: Մարսողության և իշխանության կապը այստեղ դրսևորվում է շատ պարզորոշ:

Իշխանության մյուս ձևերում շատակերի մարմնեղության հանդեպ ակնածանքը մղվում է փոքր-ինչ ետ: Այլևս անհրաժեշտ չէ, որ նա մի ամբողջ տակառաչափ ավելի գեր լինի մյուսներից: Բայց նա ուտում և քեֆեր է անում իր միջավայրում ընտիր մարդկանց հետ, և ինչ թույլ է տալիս մատուցել նրանց, պատկանում է նրան: Եթե նա ինքը արդեն ամենաուժեղ շատակերը չէ, ուրեմն նրա պաշարները պետք է ամենամեծը լինեն, նա տերն է ամենաշատ անասունների և ամենաշատ հացահատիկի: Նա կարող է, եթե միայն ցանկանա, միշտ էլ շատակեր լինել: Բայց նա կուշտ լինելու բավականությունը փոխանցում է իր արքունիքին, բոլոր նրանց, ովքեր նրա հետ մոտենում են սեղանին, և իրենց սոսկ իրավունք վերապահում, իբրև առաջնորդ, առաջինը համտես անել յուրաքանչյուրի ուտեստից: Շատակեր թագավորի կերպարը ամբողջովին չի մեռել: Շարունակ կարելի է տեսնել, թե ինչպես են նրան ներկայացնում զմայլված հպատակների առաջ: Նաև տիրապետող խմբերը, իբրև ամբողջություն, հաճույքով տրվում են կերուխումի: Հեքիաթանման է այն, ինչ այս տեսակետից պատմում են հռոմեացիների մասին: Վստահորեն հաստատված իշխանական գերդաստանները այս ձևով հաճախ աչքի են ընկել, իսկ հետագայում նրանց կողմից, ովքեր նոր են բարձրացել, ընդօրինակվել են և գերազանցվել:

Շռայլելու հնարավորությունները և դրա համար եռանդը շատ հասարակություններում աճել է՝ ընդհուպ մինչև ոչնչացման պաշտոնական, արարողականորեն հաստատված զեխության: Ամենահռչակավորը հյուսիս-արևմտյան Ամերիկայում ապրող հնդիկների պոտլաչն է, այն բաղկացած է տոնական, մեծ հավաքույթներից ամբողջ համայնքների, որոնց առաջնորդները ոչնչացնում-մրցավեճի մեջ հասնում են առավելագույն չափերի: Յուրաքանչյուր առաջնորդ պարծենում է նրանով, թե իր ունեցվածքից որքանն է պատրաստ ոչնչացնելու: Ով իսկապես հրամայում է ոչնչացնել ամենաշատը, նա էլ դառնում է հաղթող և բոլորի կողմից արժանանում մեծագույն փառաբանության: Խնջույքները ենթադրում են նաև ոչնչացում այն կենդանիների, որոնք պատկանում են գլխավոր շատակերին: Այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ պոտլաչի մեջ այս ոչնչացումը տարածվել է ունեցվածքի այն մասի վրա, որը ուտելի չէ: Առաջնորդը այսպիսով կարող է էլ ավելի պարծենալ, թե իբր ինքը կարող էր ուտել այն ամենը, ինչ ենթակա է ավերման՝ խուսափելով մարմնական տհաճություններից:

Հավանաբար օգտակար կլինի մի հայացք ձգել առհասարակ ուտողների վրա՝ անկախ նրանց դասից: Համատեղ ուտողների  որոշակի հարգանքը միմյանց հանդեպ անուրանալի է: Դա արտահայտվում է արդեն նրանով, որ նրանք բաժանում են կերակուրը: Վերջինս, որ ընդհանուր ափսեում դրված է նրանց առաջ, պատկանում է նրանց բոլորին: Յուրաքանչյուրը դրանից ինչ-որ քանակություն է վերցնում իր համար. յուրաքանչյուրը տեսնում է, որ մյուսները նույնպես դրանից ուտում են: Ջանք են թափում արդարամիտ լինելու և ոչ մեկից ավելի շատ չուտելու համար: Ամենաուժեղը այն կապն է, որը ստեղծվում է ուտողների միջև, երբ նրանք ուտում են որևէ կենդանի, մի մարմին, որին նրանք ծանոթ են եղել, երբ դեռ ողջ էր և ուներ ամբողջականություն, կամ ուտում են ունեցած մեկ բոքոն հացը: Սակայն նրանց պահվածքի թեթև տոնականությունը միայն դրանով չի կարելի բացատրել. նրանց փոխադարձ ուշադրությունը նշանակում է նաև, որ միմյանց չեն ուտելու: Թեև դրա համար միշտ գոյություն ունի երաշխիք այն մարդկանց միջև, ովքեր միասին ապրում են միևնույն խմբում: Սակայն միայն ուտելիքը տեսնելու պահից է այն արտահայտվում համոզչորեն: Մարդիկ նստում են միասին, մերկացնում իրենց ատամները, ուտում են, և այս ծանր պահին ոչ մեկին չի համակում ախորժակը՝ ուտել մյուսների բաժնից:  Դրա համար մարդը հարգում է ինքն իրեն և հարգում է մյուսներին՝ նրանց զբաղվածության համար, որ համարժեք է սեփականին:

Ընտանեկան սննդին տղամարդը նպաստում է իր մասով, իսկ կինը նրա համար պատրաստում է կերակուր: Քանի որ նա կանոնավորապես սնվում է նրա պատրաստած կերակրով, ուստի նրանց միջև ստեղծվում է շատ ուժեղ կապ: Ընտանիքի կյանքը ամենից ջերմորեն արտահայտվում է այնտեղ, որտեղ ամենից հաճախ ուտում են միասին: Երբ մտածում ես ընտանիքի մասին, ապա աչքերիդ առաջ երևում է մի նկար, որ ներկայացնում է սեղանի շուրջ հավաքված ծնողներ և երեխաներ: Ամեն ինչ թվում է իբրև նախապատրաստություն այդ ակնթարթի համար: Որքան ավելի հաճախակի և կանոնավոր ձևով է այն կրկնվում, այնքան ավելի ուժեղ են միասին ուտողները իրենց զգում իբրև ընտանիք: Ընտանեկան սեղանի մոտ ընդունելությունը հավասարազոր է ընտանիքի կողմից ընդունելության:

Հավանաբար լավագույն առիթն է հիմա ինչ-որ բան ասելու այդ կառույցի էության և միջուկի՝ մոր մասին: Մայրը նա է, որն իր սեփական մարմինը տալիս է ուտելու: Նա իր մեջ սնել է մանկանը, իսկ հետո նրան տալիս է իր կաթը: Այս ավանդույթը, ավելի մեղմացված տարբերակներով, շարունակվում է նաև այսօր, նրա մտքերը, որքանով որ հենց մայր է, պտտվում են սննդի շուրջ, որի կարիքն ունի երեխան: Դա կարող է իր սեփական երեխան չլինել, կարող են նրան օտար երեխա տալ, նա կարողանում է հարմարվել: Նրա կիրքը  կերակրելն է, տեսնելը, որ երեխան ուտում է, տեսնելը, որ սնունդը նրա համար ինչ-որ բան նշանակում է: Երեխայի աճը և քաշի ավելացումը նրա անփոփոխ նպատակներն են: Կարելի է ասել, որ այդ ամենին տրվում է անձնուրացությամբ. դա ճիշտ է, եթե նրան նայենք իբրև առանձին ամբողջություն, իբրև մարդ՝ իր համար: Իրականում սակայն նրա ստամոքսը երկատված է, նա վերահսկում է երկու մասին էլ: Նոր ստամոքսով, իբրև չզարգացած մարմին, նա ավելի շատ է հետաքրքրվում, քան սեփականով: Այն, ինչ սկզբնապես տեղի էր ունենում հղիության շրջանում, հետո սոսկ տեղափոխվում է դուրս: Մարսողության, իբրև իշխանության հիմնական պայմանի մասին ինչպես դա այստեղ ներկայացվեց, ճշմարիտ է նաև մոր պարագայում, բայց մայրը դառնում է նման պայման միայն մեկ մարմնի համար, և այն փաստը, որ նոր երեխայի վրա իր վաղ փուլերում բացարձակ է ոչ միայն այն պատճառով, որ երեխայի կյանքը կախված է նրանից, այլ որ մայրն ինքը նույնպես ուժեղագույն մղում է զգում՝ անընդհատ գործադրելու այդ իշխանությունը: Իշխանության տենչի այս կենտրոնացումը այդքան փոքր արարածի վրա նրան հաղորդում է այն առավելությունը, որը մարդկանց մեջ բնականոն այլ հարաբերություններով դժվար թե հնարավոր է գերազանցել:

Անընդհատությունը այս իշխանության, որով նա զբաղված է գիշեր ու ցերեկ, մանրամասների անընդգրկելի քանակությունը, որոնցից նա կազմում է դա, նրան օժտում են մի կատարելությամբ և ամբողջականությամբ, որ նա չէր կարող ստանալ ոչ մի այլ իշխանությամբ: Այն չի սահմանափակվում հրամաններով, որոնք կարող են սկզբում անհասկանալի լինել բոլորովին: Թույլ է տալիս մեկին իր իշխանության տակ պահել մյուսին, թեև այս դեպքում, իրոք, հօգուտ վերջինի: Թույլ է տալիս մեկին, որը նույնիսկ չի էլ հասկանում, թե ինչ է անում. մեկ ուրիշին ներշնչել այն, ինչն ինքն է յուրացրել տասնյակ տարիներ առաջ ճնշման տակ և ինչը նստած է նրա մեջ անօտարելի խայթի պես: Այն թույլ է տալիս մեկին՝ ստիպել աճելու մեկ ուրիշին, մի բան, որը իշխանավորներին անգամ հաջողվում է պաշտոնավորների արհեստական աստիճանակարգ ստեղծելու ճանապարհով: Մոր համար մանուկը իր մեջ միավորում է բույսի և կենդանու յուրահատկությունները: Երեխան մորը հնարավորություն է տալիս օգտվել իր իրավունքներից, որոնք մարդը այլևս երբեք չի կարող օգտագործել միաժամանակ. աճման վերահսկողության իրավունքը, որով արտահայտվում է մարդու՝ բույսերի վրա ունեցած իշխանությունը, ապա փակ պահելու և գործողությունները վերահսկելու իրավունքը, արտահայտվում է մարդու՝ կենդանիների վրա ունեցած իշխանությունը: Երեխան աճում-մեծանում է հացահատիկի նման՝ մոր խնամքի տակ. ինչպես ընտանի կենդանի, նա կատարում է շարժումներ, որոնք մայրը թույլ է տալիս նրան: Մոր ուսերից մանկանն է անցնում ինչ-որ բան հին հրամանների ծանր բեռներից, որոնք յուրաքանչյուր բարոյական արարած կրում է դժվարությամբ և բացի այդ նա դառնում է մարդ, նոր և կատարյալ մարդ, որին ունենալու համար մշտական երախտագիտությամբ մորը պարտական է այն համայնքը, որտեղ ապրում է նա: Գոյություն չունի իշխանության առավել արդյունավետ ձև: Այն, որ մարդիկ մոր դերը սովորաբար գնահատում են այսպես, ունի երկակի պատճառ: Յուրաքանչյուր ոք ավելի լավ հիշում է այդ իշխանության թուլացման ժամանակները և յուրաքանչյուր հայրական բարձրության աչք ծակող, բայց ոչ այնքան էական իրավունքները թվում են ավելի զգալի:

Պինդ և կայուն է դառնում ընտանիքը այն ժամանակ, երբ իր ուտելիքից հեռացնում է մյուսներին. նրանք, որոնց համար պետք է հոգ տանել, բնական պատրվակ է մյուսներին հեռացնելու համար: Այս պատրվակով անհիմն լինելը ակնհայտ է դառնում այն ընտանիքների համար, որտեղ չկան երեխաներ, բայց և անհրաժեշտ միջոցներ չեն ձեռնարկվում՝ եղած ուտելիքը կիսել մյուսների հետ. երկու հոգուց բաղկացած ընտանիքը ամենաարհամարհելի կառույցն է, որ ծնել է մարդկությունը: Բայց նաև այնտեղ, որտեղ շատ են երեխաները, հաճախ զգում են, թե որքան շատ են նրանք ծառայում ամենաբաց եսամոլության մերկ ցուցանակին: «Սեփական երեխաների համար» խնայողություններ են անում և քաղցած թողնում մյուսներին: Իրականում սակայն, քանի դեռ ապրում են, ամեն ինչ ունենում են սոսկ իրենց համար:

Ժամանակակից մարդու համար հաճելի է ճաշել ռեստորանում, առանձին սեղանի մոտ, իր փոքրիկ խմբի հետ, որի դիմաց հետո վճարում են: Քանի որ շենքում մյուսները նույնն են անում, ճաշելու ընթացքում դուրեկան է պատրանքը, թե բոլորն առհասարակ ուտելու բան ունեն: սակայն անգամ առավել ազնիվ բնավորությունները այդ պատրանքը չափից դուրս երկար չեն ունենում. կշտացած մարդը կարող է հեշտությամբ սխալվել քաղցածի առնչությամբ:

Ուտողը կշիռ է հավաքում, նա իրեն զգում է ավելի ծանր: Դրա մեջ պարծենկոտություն կա. նա այլևս չի կարող աճել, սակայն գիրանալ կարող է, տեղնուտեղը, մյուսների աչքի առաջ: Նաև այդ նպատակով է նա հաճույքով ուտում նրանց հետ, դա կարծես լիքը լցվելու մրցակցություն լինի: Լիքը լինելու բավականությունը, երբ այլևս անհնար է ուտել. այն ծայրահեղ կետն է, որին հասնում են հաճույքով: Ի սկզբանե դրանից ոչ մեկը չի ամաչել. մեծ ավարը պետք է արագ ոչնչացվի, ուտում են, որքան կարող են՝ իրենց մեջ կուտակելով սեփական պաշարը:

Ով ուտում է իր համար առանձին, դրանով հրաժարվում է այն դիրքից, որ նրա համար մյուսների աչքում ստեղծում է այդ արարողությունը: Միայն ուտելու համար ատամներ մերկացնելը, երբ ոչ ոք չկա այդտեղ, ոչ մեկի վրա տպավորություն չի թողնում: Միասին ուտելիս տեսնում են, թե ինչպես է յուրաքանչյուրը բերանը բացում առանձին, և մինչ իրենք են գործում իրենց ատամներով՝ աչքի առաջ ունեն մյուսների ատամները: Տհաճ է, եթե ատամ չկա. ասկետականության նման մի բան է ցույց չտալ եղած ատամները: Բնական առիթը, որով պարծենում են, ներկայանում է համատեղ ճաշկերույթների ժամանակ: Մեր այսօրվա բարեկրթությունը պահանջում է, որ մարդ ուտի փակ բերանով: Նույնիսկ թեթև սպառնալիքը, որ ծնվում է պարզամտորեն բացված բերանում, հենց այդ ճանապարհով փոքրանում, հասնում է նվազագույն չափի: Բայց մեր անվնաս լինելը այնքան էլ հեռուն չի գնում: Ուտում են գդալով և դանակով՝ երկու հարմարանքներ, որոնք հեշտությամբ կարող են ծառայել հարձակմանը: Յուրաքանչյուրն իր առջև ունի գդալ և դանակ, ելնելով պայմաններից՝ դրանք նաև կրում են հետները: Սննդի փոքրիկ բաժինը, որ կտրում են և որքան հնարավոր է՝ զուսպ տանում են դեպի բերանը, ժամանակակից լեզվով կոչվում է պատառ:

Ծիծաղը համարվում է գռեհիկ, անբավականություն առաջ բերող, քանի որ դրա հետ պետք է լայն բացել բերանը և մերկացնել ատամները: Անշուշտ ծիծաղը իր ծագման մեջ պարունակում է հրճվանք ավարի կամ կերակրի վրա, որը ինչ-որ մեկին թվում է ստույգ: Մարդը, որը ցած է ընկնում, հիշեցնում է այն կենդանուն, որին հալածում էին և որին հասցնում են կործանման: Յուրաքանչյուր անկում, որն առաջ է բերում ծիծաղ, հիշեցնում է վայր ընկնողի անօգնականությունը. կարող են, եթե ցանկանան, նրան վերաբերվել իբրև ավար: Մարդը չէր ծիծաղի, եթե միտք ունենար շարունակել վերը նկարագրված բնական գործընթացը և իսկապես ավարը օգտագործեր իբրև սնունդ: Մարդը ծիծաղում է, փոխանակ ավարը ճաշակելու: Ձեռքից բաց թողնված կերակուրը՝ ահա թե ինչն է ծիծաղ հարուցում. գերազանցության անսպասելի զգացում՝ ինչպես արդեն նկատել է Հոբսը: Բայց չի ավելացրել, որ այդ զգացումը միայն այն ժամանակ է վերաճում ծիծաղի, երբ այդ առավելության հետևանքները մնում են չիրացված: Ծիծաղի՝ Հոբսի ընկալումը մնում է ճշմարտության կես ճանապարհին, սակայն նրա բուն «կենդանական» ծագմանը չի հասնում, հավանաբար, որովհետև կենդանիները չեն ծիծաղում: Բայց կենդանիները նաև չեն մերժում այն սնունդը, որը մատչելի է նրանց, եթե նրանք դրա ցանկությունը իսկապես ունեն: Միայն մարդիկ են վարժվել կերակրվելու ամբողջական գործողությունը խորհրդանշական իրադարձությամբ փոխարինելուն: Թվում է, թե շարժումները, որոնք սկիզբ են առնում ստոծանուց և բնութագրական են ծիծաղի համար, միասնաբար փոխարինում են կուլ տալու մարմնի ներքին շարժումների շարքին:

Կենդանիների մեջ միայն բորենին է այն ձայնը հանում, որը, իրոք, մոտ է մեր ծիծաղին: Կարելի է այդ ձայնը արհեստականորեն առաջ բերել՝ վանդակված բորենու առաջ ուտելու ինչ-որ բան դնելով և ապա արագորեն ետ քաշելով, նախքան նա ժամանակ կունենա կառչելու դրանից: Հարկ է հիշեցնել այն, որ ազատության մեջ նրա սնունդը կազմում է լեշը. կարելի է պատկերացնել, թե քանի անգամ են շատ ու շատ ուտելիքներ, որոնք ցանկալի են եղել նրա համար, աչքի առաջ հափռվել ուրիշների կողմից:          

Գերմաներենից թարգմանեց Արա Առաքելյանը