Օսկար Ուայլդ | 1854-1900թթ., Իռլանդիա

De Profundis (1)

Epistola: In Carcer et Vinculis (2)

(Հատված)

…Շատ  ավելի մոտ և անմիջական կապեր եմ տեսնում Քրիստոսի իսկական կյանքի և արվեստագետի իսկական կյանքի միջև և սաստիկ բավականություն եմ ստանում այն մտքից, որ վիշտն իմ օրերն իրենց դարձնելուց և ինձ անիվին կապելուց շատ ու շատ առաջ ես գրել էի «Մարդու հոգին» հոդվածում, թե քրիստոսանման կյանք կվարի նա, ով կլինի ամբողջապես ու բացարձակորեն ինքնեղ, և որպես կերպարներ, ընտրելու էի ոչ միայն զուտ սարալանջի հովվին ու իր խցում գտնվող բանտարկյալին, այլև նկարչին, որի համար աշխարհը հանդես է, և բանաստեղծին, որի համար աշխարհը երգ է: Հիշում եմ, երբ մի անգամ Անդրե Ժիդի(3) հետ նստած էինք Փարիզի սրճարաններից մեկում, նրան ասացի, թե մինչ մետաֆիզիկան ինձ համար լոկ չնչին հետաքրքրություն ունի, իսկ բարոյախոսությունը՝ բացարձակորեն ոչ մի, Պլատոնի կամ Քրիստոսի ասածներից չկա ոչ մի բան, որը հնարավոր չլինի անմիջականորեն տեղափոխել Արվեստի ոլորտը և այնտեղ գտնել դրա լիակատար իրացումը:

 Ոչ էլ դա իսկապես այն է, ինչ մենք կարող ենք նշմարել Քրիստոսի մեջ՝ անհատականության և կատարելության այն սերտ միասնությունը, որը ձևավորում է իրական տարբերությունը կյանքի ռոմանտիկ և դասական ընթացքների միջև, այլ հենց նրա խառնվածքի հիմքն է նույնն, ինչ արվեստագետինը՝ ուժգին և հրաբորբ երևակայություն: Մարդկային հարաբերությունների ոլորտում նա ճանաչեց մտատեսական այն կարեկցանքը, որն Արվեստի ոլորտում ստեղծման միակ գաղտնիքն է: Նա հասկացավ բորոտի բորոտությունը, կույրի մթությունը, հաճույքի համար ապրողների սաստիկ թշվառությունը, հարուստների տարօրինակ աղքատությունը: Մի անգամ փորձանքիս մեջ դու ինձ գրեցիր. «Երբ դու պատվանդանից վրա չես, դու հետաքրքիր չես»: Որքան հեռու էիր դու նրանից, ինչը Մեթյու Արնոլդն (4) անվանում է «Հիսուսի գաղտնիք»: Ոչ էլ սովորեցրել էին քեզ, թե ինչ պատահում է ուրիշին, պատահում է և իրեն՝ մարդուն, և եթե դու արևածագին ու գիշերով և հաճույքի կամ ցավի համար կարդալու արձանագրություն ես ուզում, գրիր տանդ պատին տառեր, որոնք արևը կոսկեզօծեն ու լուսինը կարծաթապատեն. «Ինչ մարդուն է պատահում, պատահում է և ուրիշին»:

Քրիստոսի տեղն, իրավ, բանաստեղծների կողքին է: Մարդասիրության նրա ողջ գաղափարը ցայտեց հենց երևակայությունից և միայն դրանով կարող է հասկացվել: Ինչը բնապաշտի աստվածն էր, այն էլ մարդն էր նրա համար: Նա առաջինն էր, որ բաժանված ցեղերը որպես ամբողջություն ըմբռնեց: Նրանից առաջ եղել էին աստվածներ ու մարդիկ, և խորհրդի կարեկցությամբ զգալով, որ իր մեջ արմատավորել են նրանից յուրաքանչյուրին, նա իրեն կոչում էր Որդին մեկի կամ Որդին մյուսի՝ համապատասխան իր հոգեվիճակին: Առավել քան որևէ մեկը պատմության մեջ նա արթնացնում է մեր մեջ հրաշքի այն տրամադրությունը, որին մշտապես դիմում է ռոմանտիկան: Այնուամենայնիվ, ինձ համար գրեթե  անհավատալի մի բան կա գալիլեացի ջահել այդ գեղջուկի մտքում, որը կարծում էր, թե ինքը կկարողանա սեփական ուսերին կրել համայն աշխարհի բեռը՝ ամենն, ինչ արդեն արվել էր ու տառապել, և ամենն, ինչ դեռ պիտի արվեր ու տառապեր, մեղքերը Ներոնի, Չեզարե Բորջիայի, Ալեքսանդր 6-րդի (5) և նրա, ով Հռոմի կայսր էր ու Արևի քուրմ, տառապանքները նրանց, որոնց անունն է լեգեոն և որոնց բնակատեղին գերեզմանաքարերի մեջ է(6). կեղեքված ազգերը, գործարաների երեխաները, գողերը, բանտում գտնվողները, անապաստանները, նրանք, ովքեր հարստահարումից համրացել են, և որոնց լռությունը միայն Աստծուն է պարզ, և ոչ միայն սա զուտ կարծել, այլև գործնականում հասնել դրան, այնպես որ, ներկայումս բոլորը, ովքեր նրա անձի հետ կապի մեջ են մտել, եթե նույնիսկ նրանք երբեք չեն խորնարհվել նրա եկեղեցաբեմին կամ ծնկի չեն իջել նրա քահանայի առաջ, ինչ-որ կերպ պարզում են, որ իրենց մեղքի գարշելիությունը վերացվել է և իրենց վշտի գեղեցկությունը՝ բացահայտվել:

Քրիստոսի մասին ես ասել եմ, որ նա բանաստեղծների դասին է պատկանում: Դա ճշմարտություն է: Շելլին ու Սոկրատեսն են նրա շրջապատից: Բայց նրա ողջ կյանքն էլ պոեմներից ամենահրաշալին է: Հունական ողբերգության ողջ շարքում «կարեկցությամբ ու երկյուղով»(7) դրան հասնող ոչինչ չկա, և գլխավոր հերոսի բացարձակ մաքրությունը վեր է տանում ողջ համակարգը դեպի ռոմանտիկ արվեստի բարձունքները (որտեղ, Թեբեի ու Պելոփսի(8) սերունդների տառապանքները բացառվում են իրենց սոսկալիության պատճառով) և ցույց տալիս, թե որքան սխալ էր Արիստոտելը, երբ դրամային նվիրված իր քննախոսունում ասում էր, որ անհնար կլինի տանել տեսարանն, ուր անմեղն է ցավի մեջ:(9) Ոչ Էսքիլեսի, ոչ Դանթեի՝ քնքշանքի այդ խիստ վարպետների, ոչ Շեքսպիրի՝ բոլոր մեծ արվեստագետներից ամենից ավելի մաքուր մարդու երկերում, ոչ Կելտյան բոլոր միֆերում ու առասպելներում, ուր աշխարհի գեղեցկությունն արցունքների մշուշի միջից է ցուցանվում, իսկ մարդու կյանքը ծաղկի կյանքից ավելին չի, չկա մի բան, որի մասին ողբերգական ներգործության վեհության հետ միացած ու մեկ դարձած իր պաթոսի նուրբ պարզությամբ, կարելի է ասել, թե հավասար է կամ գոնե մոտենում է Քրիստոսի Տանջանքների վերջին գործողությանը: Թեթև ընթրիքն իր ընկերների հետ, որոնցից մեկն արդեն վաճառել էր նրան սակարկված գնով, տառապանքը խաղաղ, լուսնյակով լուսավորված այգում, կեղծավոր ընկերոջ մոտենալը, որպեսզի իր համբույրով դավաճաներ նրան, ընկերը, որի նկատմամբ դեռ հավատ էր տածում և որի վրա, ինչպես վեմի, նա հույս ուներ Մարդուն փրկող տունը կառուցել, հրաժարվեց նրանից, մինչ լուսադեմին կկանչեր աքաղաղը, նրա անձնական ծայրահեղ միայնակությունը, նրա հնազանդությունը, ամեն բանի նրա ընդունումը, և այս ամենի հետ այնպիսի տեսարաններ, ինչպիսին է մոլեգնած բարձրաստիճան ուղղափառ քահանայապետի՝ իր հագուսի պատռելն ու քաղաքացիական արդարադատության դատավորի ջուր պահանջելու հրամանը՝ ապարդյուն հույսով սրբել իրենից բծերն անմեղ արյան, որը դարձնում է նրան պատմության կարմրածուփ կերպարը: Վշտի թագադրման տեսարանը՝ բոլոր ժամանակագրված բաներից ամենազարմանալին, Անմեղ մարդու խաչելն իր մոր ու իրենից սիրված իր հետևորդների աչքերի առաջ: Նրա պատմուճանի համար վիճակ նետող զինվորները, սոսկալի մահը, որով նա տվեց աշխարհին դրա ամենահավերժական խորհրդանիշը, նրա վերջնական թաղումը հարուստի գերեզմանում՝ թանկ զմուռսների ու օծանելիքներով եգիպտական քաթանի մեջ մարմինը փաթաթած, ասես թե նա արքայի որդի էր եղել: Երբ այս ամենը մարդ դիտարկում է միայն արվեստի տեսակետից, չի կարող, համենայն դեպս, երախտագետ չլինել, որ Եկեղեցու կարևորագույն արարողությունն այս ողբերգության կատարումն է առանց արյան հեղման՝ իր Տիրոջ Տանջանքների խորհրդապաշտ ներկայացումն է երկխոսության, զգեստի և, նույնիսկ, ձեռքի մի շարժման միջոցով, և ինձ համար միշտ էլ գոհության ու ակնածանքի աղբյուր է հիշելը, որ ի վերջո հունական դրամայի խմբերգի գոյատևումը, արվեստում այլուր կորսված, պիտի գտնել Պատարագի ժամանակ քահանային պատասխանող սարկավագի մեջ:

 Այնուամենայնիվ, Քրիստոսի ամբողջ կյանքը (այնպես լիովին վիշտն ու գեղեցկությունն իմաստով ու դրսևորմամբ կարող են միավորվել) իրար հովվերգություն է. թեև ավարտվում է տաճարի վարագույրի պատռվելով, երկրի երեսին իջած խավարով և դամբարանի դռանը գլորած քարով: Մարդ միշտ պատկերացնում է նրան իր ընկերների շրջապատում, որպես ջահել մի փեսայի, ինչպես որ ինքն է ինչ-որ տեղ բնորոշել իրեն, որպես հովվի, որն առանց ոչխարների հետ թափառում է հովտում ի խույզ կանաչ մարգագետնի ու սառնորակ առվակի, որպես երգչի, որը ջանում է երաժշտությունից բարձացնել Աստծո քաղաքի պատերը, որպես սիրահարի, որի սիրո համար բովանդակ աշխարն իսկ չափազանց փոքր է: Նրա հրաշքներն ինձ թվում են այնպես սքանչելի, ինչպես գարնան գալն է, և նույնպես՝ միանգամայն՝ բնական: Ես ավելի քան հավատացած եմ, որ նրա անձի հմայքը այնքան զորեղ էր, որ զուտ նրա ներկայությունը կարող էր խաղաղություն բերել տառապած հոգիներին և որ նրանք, ովքեր դիպչում էին նրա զգեստներին կամ ձեռքերին, մոռանում էին իրենց ցավը, կամ, երբ նա անցնում էր կյանքի բանուկ ճանպարհով, մարդիկ, ովքեր կյանքի առեղծվածից ոչինչ չէին տեսել, հստակորեն տեսան այն, և մյուսներն, ովքեր բացի հաճույքից, ամեն մի այլ ձայնի նկատմամբ խուլ էին, առաջին անգամ լսեցին սիրո ձայնը ու գտան այն նույնքան «մեղեդային, որքան Ապոլոնի քնարն է» (10): Կամ որ նրա մոտեցումից չար կրքերը փախչում էին և մարդիկ, որոնք թմրած, երևակայազուրկ կյանքերը միայն մահվան դիմակներ էին, վեր էին կենում, ասես գերեզմանից, երբ նա կանչում էր, կամ որ լեռան վրա նրա քարոզի ընթացքում ամբոխը մոռանում էր քաղցն ու ծարավը ու այս աշխարհի իրենց հոգսերը, և որ նրա հետ հացի նստելիս նրան լսող նրա ընկերներին վատորակ ուտելիքը նուրբ էր թվում և ջուրը լավ գինու համ ուներ, և ողջ տունը լցվում էր նարդոսի բույրով ու անուշահոտությամբ:

Ռընանն(11) իր «Հիսուսի կյանքի»՝ այդ բարի հինգերորդ ավետարանի, կարելի է անվանել ըստ սբ. Թովմասի ավետարանի, մի տեղում ասում է, թե Քրիստոսի խոշոր նվաճումն  այն էր, որ նա ստիպեց սիրել իրեն մահից հետո նույնքան, որքան իր կյանքի ընթացքում: Եվ, անշուշտ, եթե նրա տեղը բանաստեղծների մեջ է, նա բոլոր սիրահարների առաջնորդն է. նա հասկացավ, որ սերն է աշխարհի առաջնային խորհուրդը, որը փնտրում էին իմաստունները, և որ միայն սիրո միջոցով է կարելի մոտենալ թե բորոտի սրտին, թե Աստծո ոտքերին:

Եվ ամենից զատ, Քրիստոսն անհատապաշտներից գերագույնն է: Խոնարհությունն էլ, բոլոր փորձությունների գեղարվեստական ընկալման պես, զուտ արտահայտման եղանակ է: Մարդու հոգին է, որ միշտ փնտրում է Քրիստոսը: Նա անվանում է այդ «Աստծո արքայություն» և գտնում է այդ ամենը մարդու մեջ: Նա համեմատում է այդ աննշան բաների՝ մանրիկ սերմի, մի բուռ թթխմորի ու մարգարտահատիկի հետ: Քանզի մարդ իր հոգին հասկանում է՝ միայն ազատվելով ամեն տեսակի խորթ կրքերից, ձեռքբերովի մշակույթից ու արտաքին ունեցվածքից, լինեն դրանք լավ, թե վատ:

Ես դիմակայում էի ամեն ինչին կամքիս բավականին մեծ համառությամբ ու էությանս չափազանց խռովվածությամբ, մինչև որ աշխարհում բացարձակապես ոչինչ չմնաց, բացի մի բանից: Ես կորցրել էի իմ անունը, դիրքը, երջանկությունը, ազատությունը, հարստությունը: ես բանտարկյալ էի ու աղքատ: Բայց ես դեռ զավակներ էի թողել: Հանկարծ նրանք օրենքով խլվեցին ինձնից: Դա այնպիսի մի զարհուրելի հարված էր, որ չգիտեի ինչ անել, ուստի ընկա ծնկներիս, խոնարհեցի գլուխս, հեկեկացի ու ասացի՝ «Երեխայի մարմինը Տիրոջ մարմինն է. ես ոչ մեկին արժանի չեմ»: Այդ պահը, կարծես, փրկեց ինձ: Ես հասկացա, որ ինձ համար միակ բանն ամեն ինչի ընդունումն է: Այդ ժամանակվանից, որքան էլ որ արտառոց հնչի, ես ավելի երջանիկ էր: Դա, իհարկե, հոգիս էր իր ծայրահեղ էությամբ, որին հասել էի ես: Բազում ձևերով ես նրա թշնամին էի եղել, բայց գտա նրան որպես ինձ սպասող ընկերոջ: Երբ մարդ կապ է հաստատում հոգու հետ, դառնում է մանկան պես պարզ, ինչպիսին և, ըստ Քրիստոսի պատվիրանի, մարդ պիտի լինի:

Ողբերգական է, թե որքան քիչ մարդ է երբևէ «իր հոգուն տիրել» մինչ իր մահը: «Ամեն մարդու մեջ չկա ոչինչ ավելի հազվագյուտ, – ասում է Էմերսոնը(12), – քան նրա անձնական արարքը»: Դա միանգամայն ճիշտ է: Մարդիկ մեծամասնությամբ այլ մարդ են: Նրանց մտքերը մի ուրիշի կարծիք են, նրանց կյանքը՝ նմանակում, նրանց կրքերը՝ փոխառություն: Քրիստոսը ոչ միայն զուտ գերագույն անհատակապաշտն էր, այլև՝ պատմության առաջին անհատապաշտը: Մարդիկ նրան փորձել են սովորական մարդասեր ներկայացնել կամ, որպես այլասերի, դասել են նրան անգետների ու դյուրազգացների շարքը: Բայց իրականում նա ոչ մեկն էր և ոչ էլ՝ մյուսը: Իհարկե, նա կարեկցանք ուներ աղքատների, բանտերում փակվածների, խոնարհվածների, թշվառների նկատմամբ, բայց նա ավելի շատ կարեկցանք ուներ նրանց նկատմամբ, ովքեր կորցնում են իրենց ազատությունը, առարկաների ստրուկները դառնալով, նրանց նկատմամբ, ովքեր նուրբ զգեստներ են հագնում և արքաների ապարանքներում ապրում: Հարստությունն ու հաճույքը նրան իսկապես ավելի մեծ ողբերգություններ էին թվում, քան աղքատությունը կամ վիշտը: Իսկ ինչ այլասիրությանն է վերաբերում, ո՞վ նրանից ավելի լավ գիտե, որ մեզ կոչումն է մղում, այլ ոչ կամեցումը, և որ մարդ փշերից՝ խաղող կամ տատասկից թուզ չի կարող հավաքել:

Ուրիշների համար ապրելը, այսպես որոշված, գիտակցված նպատակ, նրա հավատամքը չէր: Դա նրա հավատամքի հիմքը չէր: Երբ նա ասում է՝ «Ներեցեք ձեր թշնամիներին», ոչ թե ի սեր թշնամուն, այլ ի սեր իրեն՝ մարդուն է նա այդ ասում, որովհետև սերն ավելի գեղեցիկ է, քան ատելությունը: Երիտասարդ մարդուն ուղղված իր անձնական հորդորանքում՝ «Վաճառիր քո ունեցվածքը ու տուր աղքատներին» (13), աղքատների վիճակը չէ նրան մտահոգողը, այլ երիտասարդի հոգին, որին հարստությունն ապականում է: Իր կենսահայացքով նա մեկ է արվեստագետի հետ, որը գիտե թե ինքնակատարելության անխուսափելի օրենքով բանաստեղծը պիտի երգի, քանդակագործը՝ մտածի բրոնզե ձևերի մեջ, նկարիչն՝ աշխարհը դարձնի իր տրամադրության հայելին նույնպիսի հաստատությամբ ու նույնպիսի վստահությամբ, ինչպիսի վստահությամբ թզենին պիտի գարնանը փթթի, ու ցորենը ոսկի դառնա հունձի ժամկետին, և լուսինն իր կարգավորված թափառումներում փոխվի մկունդից մանգաղի ու մանգաղից՝ մկունդի:

Բայց թեև Քրիստոսը չասաց մարդկանց՝ «Ապրեք հանուն այլոց», նա ցուցանեց, որ, առհասարակ, տարբերություն չկա ուրիշների կյանքի և մարդու սեփական կյանքի միջև: Այս կերպ շնորհեց մարդկանց ընդլայնված, տիտանական անհատականություն…

 …Արվեստագետի համար արտահայտվելը միակ եղանակն է, որով նա առհասարակ կարող է ըմբռնել կյանքը: Նրա համար այն, ինչ համր է, մահացած է: Բայց Քրիստոսի համար այդպես չէր: Երևակայության ընդարձակությամբ ու հրաշքով, որը մարդուն գրեթե երկյուղով է լցնում, նա անբարբառի համայն աշխարհը, ցավի անձայն աշխարհը որպես իր արքայությունն ընդունեց, ինքն իրեն դրա արտաքին ձայնաշեփորը դարձրեց: Նրանց, ում մասին ես խոսել եմ, ովքեր հարստահարումից համրացել են և որոնց «լռությունը միայն Աստծուն է պարզ», նա իրեն եղբայր ընտրեց: Նա ջանում էր կույրի համար աչքեր դառնալ, խուլի համար՝ ականջներ և ճիչ՝ նրանց շուրթերում, որոնց լեզուները կապված էին: Նրա ցանկությունըւ բյուրավորների համար, ովքեր ոչ մի արտահայտում չէին գտել, հենց փող լինելն էր, որով նրանք կարող էին դիմել երկնքին: Եվ արվեստագետի խառնվածքով մեկի պես, ում համար տառապանքն ու վիշտը վիճակներ էին, որոնցով նա կարող էր գեղեցիկի իր գաղափարը գիտակցել (զգալով, որ միտքն անարժեք է, քանի դեռ այն չի մարմնավորվել ու կերպար դարձել), նա իրեն դարձրեց Վշտերի Մարդու կերպարը, և, որպես այդպիսին, դյութեց ու տիրեց արվեստը, ինչպես երբեք և ոչ մի հունական աստված չէր կարողացել անել…

Անգլերենից թարգմանեց Հրաչյա Մարտիրոսյանը

Ծանոթագրություններ

1. De Profundis-ն  Օսկար Ուայլդը գրել է բանտում, որտեղ 2 տարով դատապարտված էր համասեռամոլության համար: Ուայլդի խոստովանանքը հասցեագրված է Լորդ Ալֆրեդ Դուգլասին: Լրիվ տեքստը լույս է տեսել միայն 1962-ին: Վերնագիրը, ենթադրելով «Մեղքերի թողություն խնդրելու աղոթք», վերցված է Սաղմոս ՃԼ-ից. «Ով Տէր խոր տեղերից դէպի քեզ եմ կանչում» (De Profundis- ի խորոց սրտի (լատ.)):
2.  Ուղերձ. բանտում և կապանքների մեջ (լատ.):
3.  Անդրե Պոլ Գիյոմ Ժիդ (1869-1951) – ֆրանս. գրող
4. Մեթյու Արնոլդ (1822-1888) – անգլ. նշանավոր բանաստեղծ և քննադատ:
5. Չեզարե Բորջիան կարդինալ Ռոդրիգո Բորջիայի որդին է (հետագայում Հռոմի պապ Ալեքսանդր 6-րդ):
6. Նոր կտակարան, Մարկոս Ե. 5, Ե. 9:
7. Արիստոտել, Պոետիկա, գլ. 6 (Եր., 1955):
8. Թեբեի սերունդը՝ հին Թեբեի առասպելական արքա Էդիպի ժառանգները: Պելոփսի սերունդները՝ Միկենայի առասպելական արքա Պելոփսի ժառանգները, այս արքաների հանցանքերի պատճառով նրանց սերունդները պատժվել են աստվածներից:
9. Տե՛ս Արիստոտել, Պոետիկա, գլ. 13:
10. Ցիտված է Միլթոնի «Քոմուս» (1634) պոեմից:
11. Ժոզեֆ Էռնեստ Ռընան (1823-1892) ֆրանս. գրող, պատմաբան, բանասեր, արևելագետ, «Քրիստոնեության առաջացման պատմությունը» 8-հատորյա աշխատանքի հեղինակն է, առաջին հատորը նվիրված է Քրիստոսի կյանքի դիտարկմանը:
12. Ռալֆ Ուոլդո Էմերսոն (1803-1880) – ամերիկացի բանաստեղծ և իմաստասեր:
13. Մատթէոս, ԺԹ. 21: