Ռուբեն Հովսեփյան | 1939-2016թթ.,  Հայաստան

Ես ձեր հիշողությունն եմ

Ինքն իրենից առաջ ընկած ամառը նորելուկ հունիսը դարձրել էր օգոստոս, մարդկանց խաբել, թե բանջարանոցում, մի երեսով հպված հողին, տրաքտրաքում է սրսուռ ձմերուկը, որի հյութը եթե լցվի ներսդ, իսկ թաց կճեպը որպես թասակ նստի գլխիդ, ապա էլ ինչ օգոստոս ու շոգ, Աստծո ծոցում քեզ զգա ու չրթիր, չրթիր կարմիր կորիզները մինչև իջնի փորիդ տռուզը: Այնինչ թութը նոր էր հասել, ավելի ճիշտ՝ ամեն տարվա պես հասել էր Ավետիքի վաղահասը, և հարևանները, ուրեմն, երևակայական ձմերուկի կորիզները չրթելով, եկել-շրջապատել էին կնճռապատ բնով ու ծուռտիկ ճյուղերով նրա թթենին, որի վրա վխտացող մրջյունները փորձում էին պատկերել Եգիպտոսի փառավոր պատմության բուրգաշինության շրջանը:

Ավետիքն ինքը ելել էր ծառը՝ հպարտ ու գոհ, որ հիսուն տարեկան ոսկորները ճկվում են առաջվա պես, իսկ ոտնամատներն ու ձեռքերը, պատանեկան զգայությամբ, որսում են ոչ միայն ճյուղերի, այլև տերևների դողոցքը: Անցած ամառների հետքերով լայն չարսավը բռնած ու հայացքները վեր պարզած հարևանները և կողակից Շամամը նման էին կռնատ մուրացիկների, որոնց գոգը, ամենաողորմածաբար, քաղցրություն էր գցելու ծառը: Իսկ թութը դեռ քաղցր չէր, առանց համտեսի էլ պարզ էր, որ քաղցր չէ, քաղցր լիներ՝ ճնճղուկները թողած կլինեին իրենց նշաննները: Ոչ մի կտցած հատիկ:

Ավետիքին թե՛ դուր եկավ իր համեմատությունը (որ հարևանները և կողակից Շամամը նման են կռնատ մուրացիկների) և թե՛ մտքերի մեջ գցեց, փոքր-ինչ անհարմար էր զգում խոստովանել, որ կես դար ապրելուց հետո է նման պարզունակ երևույթ քննարկում, բայց, ինչպես պարզեց միտքը ձևակերպելիս, այնքան էլ պարզունակ չէր երևույթը, ամիսներով, տարիներով, գուցեև ամբողջ կյանքդ ապրում ես հարևաններիդ հետ կողք կողքի՝ միևնույն տափակ հողի վրա, և մտքովդ բոլորովին չի անցնում, որ նրանք այլ տեսք ու կերպարանք կունենան, եթե մի փոքր փոխես դիրքդ՝ կամ վերևից նայես նրանց, կամ՝ վարից: «Ճաղատդ գնալով մեծանում է»,- ամեն սափրելիս պարտադիր «բարևի» նման ասում էր վարսավիր Սիմոնը՝ Ավետիքին պահելով այն թյուրիմացության մեջ, թե նրա դիտողունակությունը զուտ մասնագիտական բնույթի է, թե ճաղատի զարգացումը նկատում են բոլորը, բայց ո՞ւմ պետքն է հաշվել սրա-նրա գլխի մազերը: Այնինչ՝ դիրքի հարց է. վարսավիր Սիմոնը ոտքի վրա է, իսկ դու՝ նստած, նա քեզ նայում է վերից: «Ըհը, նայում եմ վերից, և բոլորն էլ ճաղատ են,- մտքում ծիծաղեց Ավետիքը,- իսկ ես չգիտեի»:

– Աչքներդ փակ, բերաններդ՝ բաց,- վերից հրահանգեց Ավետիքը,- թափ եմ տալիս:- Եվ ոտքով զարկեց տակի ճյուղերին: Չարսավի եզրերից դեպի կենտրոն գլորվեցին հատիկները, կուտակվեցին, ծանրացան, դարձան կովի լիքը կուրծ (եթե նայես վարից): Տերևների արանքից սարդոստայնը ոսպնյակ դարձրած Ավետիքի աչքն ընկավ որբևայրի Արուսի արևահար պարանոցին, սահեց ցած ու դեմ առավ շրջազգեստի կարմիր երիզին, որի տակ պահ մտած թրթռում էին փափլիկ ու ճերմակ գնդերը: Ավետիքը փակեց աչքերը, տրվեց երևակայությանը, որ նրան կերպարանափոխեց թթի, գլորեց այդ անկուշտ ծոցը, որտեղ կարելի էր վերջնականապես քամվել՝ անհագուրդ ցանկության, և ավա՜ղ, սպառվող զորության մենամարտի վերքերից:

«Մի շնանա, մի շնանա, մի շնանա…»,- մտքում մի քանի անգամ կրկնեց Ավետիքը, ու երբ կրկնությունից աղոտացան բառերը, կորցրեցին իրենց նախնական իմաստը, բացեց աչքերը ու զարմացավ, որ ոչ ինքն է տեղից շարժվել, ոչ՝ Արուսը: Նույնիսկ սարդը չէր փոխել կենտրոնական իր դիրքը: Նա ձեռքով կտրատեց սարդոստայնը, հարվածներից մեկի ժամանակ զգալով սարդի տհաճ հպումը մատին, և արարքն արդարացնելու համար հոխորտաց, թե, ահա, այսկերպ կկռվի ուզածդ գայթակղության դեմ, բայց փափլիկ, ճերմակ գնդերը շարունակում էին ծիկրակել շրջազգեստի կարմիր երիզի տակից, չարախնդում էին Ավետիքի հոխորտանքի վրա, երբեմն էլ լկտիանալով, բացվում կիսով չափ՝ ցուցադրելով թթին շատ նման առողջ պտուկները:

– Արուս,- ցանկությունը ձայնից չզտելով՝ բղավեց Ավետիքը,- շորը ձախի վրա քաշիր,- և իսկույն էլ զգաց, որ ծուղակն ընկավ: Ծառի տակ հնդուհավի նման փքվեց Շամամը, բաց թողեց չարսավի իր ճոթը ու ոսկրոտ ձեռքերը վեր տնկած ծղրտաց.

– Գլուխդ հորեմ, ըհը, գլուխդ հորեմ… Ո՞նց ես թափ տալիս… Մայթը մուրտառեցիր, է…

Տարիներ առաջ, Երևանի հյուրանոցում, շուկայից ծանոթ մի կնոջ հետ Ավետիքը հրաշք գիշեր անցկացրեց: Կատաղի, փորձված կին էր, չէր բավարարվում Ավետիքի սիրո գիտելիքներով, քրքջում էր չհղկված և, ուրեմն, կատարելության չհասած նրա գգվանքների վրա: Սկսեց դաս տալ: Հրաշք գիշերվա առաջին կեսը ուսուցողական ստացվեց, երկրորդը՝ քննական: Դասընթացը հաջող ավարտելու կապակցությամբ մի վերջին, արդեն քույրական համբույր ստանալով, Ավետիքը տուն դարձավ սիրո փորձի վիթխարի պաշարով և, բնականաբար, փորձն անհապաղ իրագործելու վճռականությամբ, բայց անկողին մտնելուց առաջ Շամամն ամենայն մանրամասնությամբ պատմեց նախորդ գիշերվա իր երազը, որը, ի սարսափ Ավետիքի, հյուրանոցային հրաշք գիշերվա ճշգրիտ նկարագրությունն էր: Ավետիքն, իհարկե, ծաղրեց կնոջ անհեթեթ երազը, երևույթը բացատրեց խանդով, վախով, իսկ հոգու խորքում՝ խորհրդավոր ուժերի նկատմամբ ծնված սարսափի հետ, շոշափեց նաև կորստի ցավը. ստիպված էր մոռացության տալ ձեռքբերածը: Որպեսզի չմատնվի, Շամամի անկողնում նա, ի վերջո, ստրուկ դարձավ:

Մինչ Ավետիքը, զսպելով ծնկների դողը, հիշում էր անցածը, Շամամը հասցրեց շշպռել նաև Արուսին: Բոլոր որբևայրիների նման, Արուսը գիտեր տղամարդու հարգը և, իր ոչ հեռավոր անցյալը մոռացած, խրտնում էր, երբ մարդատեր հարևանուհիներից մեկը նեղում էր ամուսնուն: Ահա թե ինչու փոքր-ինչ կշտամբանքով ասաց Շամամին.
– Ես կավլեմ մայթը, Շամամ:
– Մաքրող ես, – տրաքեց Շամամը, – գնա քո… բակի կեղտերը մաքրի: – Անհրաժեշտ տեղում կարճ դադար տալով և վարպետորեն ձայնն իջեցնելով, Շամամը խոսքից գրեթե դուրս մղեց վիրավորանքի հարվածը մեղմող բառը, միաժամանակ իր համար ապահովելով մեղադրանքից խուսափելու վիճակ. «Ես բակիդ կեղտից էի խոսում, իմ ի՞նչ գործն է՝ խառնվել քո կեղտերին: Եվ հետո, Արուս աղջիկ, սոխ չես կերել, սիրտդ ինչո՞ւ է մրմռում»:

«Վա՛յ ես քո վհուկ ծնողը…», – մտքում հայհոյեց Ավետիքն ու կատաղի թափ տվեց հերթական ճյուղը, առանց ստուգելու՝ չարսավը պատրա՞ստ է ընդունելու քաղղցր կարկուտը: Պատրաստ չէր, թթի մեծ մասը թափվեց մայթին, և դրանց ճխլվելը տղամարդկանց հիշեցրեց կանանց հետ իրենց կռիվների վերջնամասը, երբ լեզվից խեղճացած, տրամաբանությունդ խաթարված, բռունցքներիդ առաջմղումը մի կերպ զսպելով, հատակին ես զարկում առաջին իսկ պատահած իրը: Փշրվածքի տեսքը և փշրումի ձայնը մոգական ազդեցությունն են թողնում կանանց վրա: Աշխարհում դեռ ոչ մի գազազած կին չի շարունակել ճղճղոցը՝ ոտքերի տակ տեսնելով փշրանքներ: Ճղճղոցն իսկույն փոխվում է լացի, բայց ոչ՝ ափսոսանքի, թեև արցունքների միջից կինը, հնարավոր է, կողբա թանկարժեք իրի կորուստը նաև: Նա վախից է լալիս: Փշրվածքի տեսքը նա ընկալում է որպես ճակատագրի սպառնալիք՝ ահա այդպես էլ փշուր-փշուր կլինի երջանկությունդ: Եվ, առհասարակ, կնոջ բնությունը դեմ է փշրումին…

Շամամը երկու ձեռքով չանչեց ամուսնու, նույնն է թե՝ Աստծո ուղղությամբ, Արուսից բացի, բոլորը միջադեպը հարթված համարելով, ծիծաղեցին և ծիծաղի մեջ չնկատեցին էլ, թե ինչպես հայտնվեց այդ տարօրինակ ծերունին:

Խեղճ, բայց և մարտական կեցվածք ուներ նա: Աչքերն այնքան ջահել էին, պսպղուն, որ հարմար չէին գալիս ճերմակ մորուքին, ասես տարեց դերասան չունեցող գավառական թատրոնը անհաջող կեղծամով պատանյակ էր բեմ հանել: Նա կամ անցած դարերից ճամփա ընկած դերվիշ էր, կամ՝ մեղր ծախող, բայց անցած դարերից ճամփա ընկածները գերեզմաններում էին, ուրեմն՝ մեղր ծախող էր, մանավանդ շալակի բերանափակ տոպրակը կճուճ կուլ տվածի պես էր և քաղցրություն էր բուրում, այլապես ինչո՞ւ էին ճանճերը, բոռերը, թողած այգի-բոստան, հարձակվել խեղճ հալիվորի վրա:

– Սարյակներն ո՞ւր են, – հարցրեց ծերունին՝ անսպասելի այս հարցով ավելի շփոթեցնելով հարևաններին: Խոսքները մեկ արած, նրանք բաց թողեցին չարսավը, և թթի բլուրը ցցվեց մայթին: Բզզացող ճանճապսակը ցրիվ եկավ ծերունու գլխավերևում և իսկույն էլ, ճիշտ նույն չափսով ու բզզյունով, վերադասավորվեց թթի բլրի շուրջ:

Ճյուղից ճյուղ իջնելով, ցածր ճյուղից կախվելով, Ավետիքը ճոճվեց փոքր-ինչ ու թռավ ուղիղ ծերունու դիմաց, որն, արևմուտքի վերջին առկայծումից աչքերը կկոցած, դեռ հույս ուներ, թե թթենու վրա սարյակ կհայտնաբերի:
– Ի՞նչ սարյակ, – հևոցով հարցրեց Ավետիքը: Տանտիրոջ բնազդը հուշել էր՝ դրությանը տեր կանգնել:
– Թթի ղշերը, – պատասխանեց ծերունին, շալակից վար բերեց տոպրակը: –  Ոչ մի ծառի վրա սարյակ չտեսա:

Ծերունուն ամենից ուշ նկատել էր Արուսը. գլուխը քարշ, վիրավորանքից ատամները կրճտացնելով, նա աչքի պոչով թեև տեսել էր անծանոթին, նույնիսկ հասցրել նմանեցնել նրան Խրիմյան Հայրիկին, որի մեծադիր լուսանկարը գնել էր Էջմիածնի Մայր տաճարից, բայց քանի դեռ ուղեղում շարժվում էր վրեժխնդրության որդը, ծերուկը նրա համար կիսամոռացված երազ էր, որին պիտի անդրադառնար հետո: Շամամի խայթոցի հետևից վազելով, կանացի նրա հոտառությունը հայտնաբերել էր իր իսկ ստեղծած մագնիսական դաշտը, որտեղ ընկած տղամարդը, ինչ տարիքի էլ լինի, դառնում է պատանի: Կարող էր, չէ՞, Ավետիքը հանգիստ, տարիքին պատշաճ զգուշությամբ, շարժուձևով իջնել ծառից: Չէ, արյունը եռում էր՝ թռավ: Եվ ի՜նչ աղերսանքով կանչեց վերից՝ «Արո՜ւս…»: «Ջա՜ն», – ուշացած պատասխանեց նա Ավետիքին ու էլի ուշացած «չոռ ու ցավ» ուղարկեց նրա կողակցին:

– Պարսկաստանից որ մորեխը գա, ի՞նչ եք անելու,- հարցրեց ծերունին:

Չէ, նա դերվիշ չէր, մեղր ծախող չէր: Նա խենթ էր: Համենայն դեպս, Ավետիքը խղճաց նրան ու փորձում էր որսալ Շամամի հայացքը, որ աչքունքով հասկացներ՝ բանալ հնոտիների սնդուկը, մառանի դուռը, շորից-ուտելիքից բաժին հաներ մարդուն, նաև հարկ համարեց տեղեկացնել, որ Պարսկաստանը վաղուց ի վեր այս կողմ այլևս ոչ մորեխ է հարձակվում, ոչ առավել ևս՝ փիղ:

– Աշխարհը փոխվել է, – եզրափակեց նա:
– Հիմա մենք թե՛ միջատասպան թույն սրսկող ինքնաթիռ ունենք, թե՛ տանկ:
Նա գոհ-գոհ նայեց հարևաններին՝ իբր ձեր անունից էլ ասացի, ու բան է, եթե ոչ դերվիշ է, ոչ մեղր ծախող և ոչ էլ անվնաս խենթ, այլ, ասենք որևէ մեծ տերության լրտես, կամ, որ ավելի վատ՝ խոսք քաշող մի տականք, եկել, մեր հուսալիությունն է փորձում, ապա թող հենց այդպես էլ գրանցի՝ մենք թե՛ միջատասպան թույն սրսկող ինքնաթիռ ունենք, թե՛ տանկ… Անցյալ տարի չձերբակալեցի՞ն ասոբտորգի Շահենին: Անգլիական լրտես էր, թե ինչ էր, բայց մեքենայի արագությամբ էր բազմապատկում ռուբլի կոպեկները մետր սանտիմետրերի, կիլոգրամ գրամների հետ: Խանութի երկար սրահի մի ծայրում ինքն էր աշխատում, մյուսում՝ կինը: «Շահեն, – իր անկյունից բղավում էի կինը, – ինձ լսե, Շահեն… Ընկեր Վաչագանի տիկին Ծաղիկը դստեր հարսանիքի համար 17 ռ. 48 կոպեկանոց կտորից 4 մետր ու կես պիտի առնի»: Հաճախորդները և երեխաները, որ մաթեմատիկայի դասերից փախչելով՝ հատկապես գալիս կայծակնային բազմապատկմանը ներկա լինելու, դեռ հասցրած չէին լինում գլուխները Շահենի կողմը շրջել, երբ գալիս էր պատասխանը: Լրտեսության հետ նա, իհարկե, կապ չուներ, պարզապես կայծակնային բազմապատկման նրա շնորհքը, ինչպես ամեն շնորհք, տարիների հետ մաշվել էր, ճաքճքել, և այդ ճաք-ճեղքերից դուրս էին գլորվել կոպեկ-ռուբլիներ, որոնց գումարը դասական դանդաղկոտությամբ հաշվեց Երևանից ժամանած հանձնաժողովը: Ժողովուրդն էլ չէ՞ որ շատ հետաքրքիր հավաքականություն է. հիասթափվեց խեղճ մարդուց: Բայց ոչ թե նրա համար, որ սխալ հաշիվներ էր արել, այլ՝ որովհետև լրտես չէր: Քանի՜-քանի մարդ էր մասնակցել նրա շուրջ պատմվող առասպելների ստեղծմանը: Իհարկե, կհիասթափվեին: Ոնց որ՝ վարես, ցանես, ջրես, ու աշնանը հեղեղը գա՝ բերքը տանի: Ինչևէ, եթե Շահենը լրտես չէր, հո չի՞ նշանակում, թե առհասարակ լրտեսներ չկան: Եվ կամ՝ տականքներ:

Շամամը ծերունուն բակ առաջնորդեց՝ թանով հյուրասիրելու, հետո ետ դարձավ, կճուճ կուլ տվածի պես կլոր տոպրակը տարավ՝ խեթ-խեթ նայելով Արուսին, որը պպզել, թութ էր լցնում տնից հետը բերած թասը, ու, իբր համակ ուշադրություն դառած, լսում էր Թիկ-թակ Ստեփանին: Ժամագործի արհեստը կենսափիլիսոփայություն է, որովհետև, ուզես, թե չուզես, գործ ունես փիլիսոփայության ամենաբարդ խնդրի՝ ժամանակի հետ: Թիկ-թակ Ստեփանի արտասանած բոլոր նախադասությունները կամ հարց էին պարունակում, կամ պատասխան:

– Ինչի՞ց են մարդիկ խենթանում, – հարևաններին հարցրել էր Թիկ-թակ Ստեփանը և ինքն էլ շտապել էր պատասխանել: – Որովհետև՝ մարդու ուղեղն էլ մեխանիզմ է: Շարժվել՝ նշանակում է շփվել, իսկ շփվելուց մաշվում է ամեն ինչ:

– Ով խենթ չի, – ասաց Արուսը, – նրա ուղեղը չի գործում, հա՞:
– Վերջին հաշվով՝ հա, – պատասխանեց Թիկ-թակ Ստեփանը: – Որովհետև թույլ, ծույլ գործելը նույնպես անգործություն է: Եթե կարգին գործի՝ կմաշվի: Ինձ հայտնի միակ չմաշվող բանը ժամանակն է:
– Շոգ գիշեր է լինելու, – երգելու պես ասաց Արուսը, – դրսում քնելու գիշեր է:
– Հա՞, – կասկածեց Ավետիքը, նայեց երկնքին ու իսկույն էլ հասկացավ, որ սխալ ուղղությամբ է նայում, իսկ երբ ուղղեց հայացքը, աչքերի առջև նկարվեց մթության մեջ հազիվ ծփացող ճերմակ շղարշը, որի մի փեշը ներքնակի տակ չէր խոթած, ազատ ծածանվում էր, ծալվում վեր՝ ցուցադրելով Արուսի կանչող ձեռքը:
– Հա, – ասաց Արուսը, – ցերեկվա ժամանակն անցավ, գիշերվա ժամանակն էլ կանցնի, ու վաղը կսկսվի նոր ժամանակ: Եթե ուզում ես իմանալ, Թիկ-թակ Ստեփան, ավելի շուտ մաշվող բան, քան ժամանակն է, չկա:

Ավետքիը բոլորի նման գլուխը չթեքեց, որ տեսնի, թե ինչ շորորանքով ու խաղացկուն է քայլում Արուսը: Թիկունքը դեմ արած էր կանգնել, բայց ի՜նչ հրաշք սևեռում էր՝ թիկունքը, թե՞ ողջ մարմինը դարձել էր մի մեծ ականջ, լսում էր կանացի հողաթափերի հեռացող քստքստոցը… Քառասունվեց քայլ… Քառասունվեց քայլ մինչև ցանկապատի դռնակը… «Դռան ճռռոցն ականջդ չի խարտո՞ւմ, – հանդիմանեց Ավետիքը, – մոտդ մարդ ես հրավիրում, մի պուտ ձեթն ի՞նչ է, քսիր, էլի՜…»:

Նա նստեց հավերժական ժամանակի մեջ թութ ուտող հարևանների կողքին ու իսկույն էլ ոտքի ելավ: Առանձնություն էր ուզում հոգին, իսկ մարմինը՝ մաքրվել: Առավոտից արևի տակ դույլերով ջուր է դրված, կհանվի, կկանգնի սոխի չորացած մարգի թմբին ու գլխին կլցնի արևահամ ջուրը: Թե ինքը կմաքրվի քրտնքից, թե ճլորած սոխերը կջրվեն:

– Գնամ տեսնեմ ինչո՞վ եմ պատվելու, – արդարանալու նման ասաց նա: – Հյուրն Աստված է ուղարկում:

«Աստծո ուղարկածը» հարմար բազմել էր թախտին, չոր լավաշ էր բրդում մածնաթանի մեջ: Մետաղյա գդալը դուրը չէր եկել, տանտիրուհուն պատվիրել էր փայտից տաշածը ճարել, իսկ Շամամը չէր հիշում, թե որ գրողի ծոցն է գցել գործածությունից հանած այդ գդալները: Պահարանում չկար, ճաշասեղանի դարակում չկար, եղածը ճաք տված մի շերեփ էր, բայց հո շերեփը չէ՞ր տալու հյուրի ձեռքը:
– Չունենք, – ասաց Շամամը: – Ունեինք, հիմա չունենք:
– Չունենք, չունենք, – փնթփնթաց ծերունին: – Սարյակ չունենք, փայտյա գդալ չունենք…

Ավետիքը ուզում էր հուշել Շամամին, թե որտեղ փնտրի գդալները, նույնիսկ, ինքն էր մտադիր խառնշտորել քաղաքաբնակ թոռան խաղալիքների արկղը, բայց ծերուկի փնթփնթոցի վրա նա այնպես զայրացավ, որ, մոռանալով ամեն պարկեշտություն, բղավեց.
– Ախր դու ո՞վ ես, է…
– Ես ձեր հիշողությունն եմ, – շատ խաղաղ ասաց ծերունին ու մատները խրեց մածնաբրդոշի մեջ: – Ձեր կորցրած հիշողությունը: Ոչինչ, – ավելացրեց, – մատներով կուտեմ:
– Հա՞, – ծիծաղեց Ավետիքը, վճռեց խաղալ, նստեց ծերունու կողքին: – Ամենից շատ ո՞ր կերակուրն եմ սիրում: Գիտե՞ս: Մոռացել եմ:
– Երեխա ժամանակ ծիրանի չրով ճաշ էիր սիրում, – առանց մտածելու պատասխանեց ծերունին: – Հիմա ոչինչ էլ չես սիրում: Ինչ տան՝ կուտես:
– Ճիշտ է, – խնդաց Ավետիքը ու ձայն տվեց կնոջը: – Ծիրանի չիր ունե՞ս:
– Ինչն է շատ՝ չիրը, – ծաղրեց Շամամը: – Կտրտածդ ամեն ծառից երկու փութ չիր եմ փռել կտրանը:
– Բա ինչո՞ւ չես եփում, – ծաղրն ականջի ետև գցեց Ավետիքը: – Հրես իմ հիշողությունը պնդում է, որ ես ծիրանի չրով կերակուր եմ սիրում: Սոխառածով, չէ՞, – ավելի շատ Շամամի ջիգրու, հարցրեց Ավետիքը:
– Սոխառածով, – հաստատեց ծերունին: – Յուղը՝ շատ:
– Սոխը կա, – էլի Շամամի համար ասաց Ավետիքը, – և շատ: Աշնանը կհանենք գլուխ-գլուխ սոխը, կպահենք մինչև խոր ձմեռ: Հենց շուկայում թանկություն ընկավ՝ սոխը կդառնա ծիրան, յուղ, այսինքն՝ ծիրանի չրով կերակուր, սոխառածով…
– Ոնց որ անցյալ տարվա սխտորը, – քթի տակ, հայհոյանքի նման վրա բերեց Շամամը:
– Ժանտախտի օրերին, – մտքերից չկտրվելով շարունակեց ծերունին, – հիշո՞ւմ ես, ծիրանի չրով ճաշ էինք ուտում:
– Բուժիչ է, հա՞, – ինքն իրեն աչքով արեց Ավետիքը: – Բա ասում են՝ ամենաբուժիչը սոխն է: Ես էլ հիմարի պես հավատացի ու կտրատեցի բոլոր ծառերը, որ սոխ ցանեմ:
– Բուժիչը Գեղարդն է, – ասաց ծերունին: – Չե՞ս հիշում, Գեղարդով թաթախված ջուրը քսում էին երեսիդ: Իզուր էլ քսում էին՝ ձեր տան դռանը ցասմանաց հոգին կարմիր նշան էր արել:

Պատշգամբի բազրիքին կռթնած Շամամը հանկարծ ճչաց.
– Մորս պատմությունն է… Մերս էր պատմում իր երեխա օրերից… «Ժանտախտն, – ասում էր, – գյուղ էր մտնում երկու ձիավոր առաջը գցած»:
– Մեկը՝ ոտից գլուխ կարմիր հագած ու կարմիր գավազանով, – հուշեց ծերունին:
– Մյուսը՝ սև հագած ու սև գավազանով, – շարունակեց Շամամը: – Եթե դռանը սև գավազան էր դիպչում՝ սև նշան էր նկարվում: Դա մահ էր:
– Ձեր դռանը կարմիր գավազան էր դիպել: Որովհետև երբ մորեխ էր մտնում երկիր, դուք թաս ու կճուճ առած վազում էիք մինչև Մասիսի ստորոտները, հասնում Ակոռի, բարձրանում սուրբ Հակոբ եկեղեցի, լցնում էիք ձեր ամանները նրա մոտի աղբրաջրով ու էլի շտապում դաշտավայր՝ ձեզ հետ բերելով վարդագույն, սպիտակաթիկունք տարմահավքին…
– Բայց… տատս էր պատմում, – ապշել էր Շամամը:
– Ինչ հրաշք ծաղիկներ կային ճանապարհին սուրբ լեռան ստորոտին: Հակոբուկ, Աչքածաղիկ, Թանթռնիկ, Համասպրամ, Մարեմծաղիկ, Արյան խոտ ու Կուսահալած… Հիշո՞ւմ ես, հենց մոտենում էիր՝ արյուն էր ցայտում Կուսահալածը: Դա նշան էր, որ կույս է մոտեցողը: Բերած ջուրը շաղ էիք տալիս արտերի, այգիների վրա, ու ձեզ հետ եկած հավքերը սկսում էին մորեխների կոտորածը: Նրանց կտուցներն արյունոտվում էին, արյունը լերդանում, դառնում էր շրեշ, ու դուք առուները լցնում էիք ջրով, թասերով ջուր էիք դնում արտերի, այգիների մեջ, որ սարյակները լվանան իրենց կտուցները:
– Տա՜տս էր պատմում, – հազիվ շշնջաց Շամամը, ու Ավետիքին թվաց, թե կինը գերհուզմունքի այս պահին հիմա-հիմա կծնկի ծերունու դիմաց:
– Ես ձեր հիշողությունն եմ, – ասաց ծերունին ու լավաշի վերջին պատառով այնպես մաքրեց ափսեն, ասես ինքը չէ, քաղցած կատուն էր լպստել մածնամանը:
– Երկնքից երեք խնձոր ընկավ, – Շամամին ուշքի բերելու համար ասաց Ավետիքը ու չհասցրեց բաժանել խնձորները. մածնաթանը կարծես ակնթարթային ազդեցության քնադեղ լիներ՝ կողքի ընկած ծերունին արդեն քնած էր: Շորերը հանելով, Ավետիքը գոլ ջրով դույլերը տարավ դեպի սոխի մարգերը՝ ծոծրակին զգալով Շամամի այրող հայացքը: – Շոր գցիր մեր հիշողության վրա, – տեղ հասնելով ասաց նա, – թե չէ՝ կմրսի, իսկ մրսած հիշողությամբ ո՞նց ենք ապրելու:
– Ձեռ մի առ, – վախեցա՞վ, թե՞ պատկառեց Շամամը: – Մի սխալ բան ասե՞ց մարդը:
– Ծիրանի չրով ճաշ կյանքումս ե՞մ կերել:
– Չասե՞ց՝ կորցրել ես հիշողությունդ: Կորցրած չլինեիր՝ կհիշեիր տարիքդ, փսլինքդ չէիր թափի ամեն լրբի առաջ…
– Էծերդ եկա՞ն, – Ավետիքը դույլի պարունակությունը շուռ տվեց գլխին, փնչացրեց, – մարդկանց մոտ էլ լեզվիդ տիրություն չես անում:
– Արի քեզ պսակեմ Արուսի հետ: Բախտավոր կլինեք: Նա իր լեզվին տիրություն անում է: Մենակ լեզվի՞ն…
– Աղջի, ամոթ է, հանգիստ թող խեղճին:
– Ինչի՞ է խեղճ, – պատշգամբից ցած իջավ, ձեռքերը կոնքերին կանթ սարքեց Շամամը:
– Քո մարդը մեռներ՝ դու էլ խեղճ կլինեիր, – երկրորդ դույլի ջրի տակից բլդբլդացրեց Ավետիքը:
– Քեզ երեխի պես խնամում եմ, որ երկար ապրես: Թող նա էլ խնամեր:
– Հիմա մեղավո՞ր է, որ մարդը մեռավ:
– Հա, մեղավոր է, – հաստատեց Շամամը, լվացքի պարանից պոկեց ցամքոցը, շպրտեց Ավետիքի երեսին: – Մարդու կյանքը կնոջ ձեռքում է: Երբ ուզենա՝ կսպանի:
– Չլինի՞ թե ժամս հասել է, – ասաց Ավետիքը: – էս մեր հիշողություն ախպերն էլ, ուրեմն, Գաբրիելն է ու եկել է քո կանչով: Էդպես էլ ասեք, թե չէ՝ սարյակ, կարմիր ու սև գավազաններ, Կուսահալած… Շատ վախեցանք… Անկողինս դուրսը գցիր՝ շոգ է:
– Թախտդ զբաղված է:
– Մեր տանն է քնելո՞ւ:
– Տանտերը դու ես, դու էլ վռնդիր:

Ծեծված շան նման Ավետիքը տուն մտավ, վերմակը քաշեց գլխին: Տնային կալանքի նման մի բան էր ստացվել: Շամամի ծոցից ո՞նց էր դուրս պրծնելու, որ հաշվեր քառասունվեց քայլը:

Քունը չէր տանում, քունքերը թմբկահարվում էին, շնչահեղձ էր լինում, բայց դուրս չէր գալիս վերմակի տակից: «Խեղդվեմ՝ պրծնեմ, խեղդվեմ՝ պրծնեմ այս մուրտառ կյանքից, – մտածում էր նա: Հայհոյանքի աղեղը մինչև վերջ ձգելով, նա նետը հասցրեց մինչև Հիսուս Քրիստոսի վարդապետություն: – Դու որ տղամարդ չես եղել, թույլ ես եղել, տկար, անուժ, ինչո՞ւ ես քո մեծ այդ այդ արատը դարձրել վարդապետության մեխ: Բնությունն ինձ ցանկացող է ծնել՝ ուժեղ, առողջ, դու ինչո՞ւ ես կապոտել իմ ամեն ինչը քո պատվիրաններով: Քեզնից հետո ծնված վարդապետությունը տես թե ինչ տարածում ունեցավ: Այդ վարդապետությամբ տես թե ոնց հզորացան հարևան ազգերը: Ողորմելի մի սուլթան 900 երեխա ունեցավ: Գլուխը քարը՝ 900-ը, բայց ամեն մեկս հարյուր հիսունը թե ունենայինք՝ վա՞տ կլիներ… Մի բան հաստատ գիտեմ, որ արատ ունեցող մարդու վարդապետությունը նույնպես արատավոր կլինի… Հենց լեզուդ ես երկարացրել, – Քրիստոսին թողնելով, Շամամին դարձավ Ավետիքը, ցերեկով խոսում ես հերիք չի, անկողինն էլ ես դարձրել ժողովարան: Խոսքով երեխա կծնվի՞… Էլի փառք Աստծուն, որ մեր ժողովներից երկուսը ծնվեցին… Մեկն ինձ է փոխարինելու, մյուսը՝ քեզ: Աշխարհին պարտք չենք: Տվածը վերադարձրել ենք: Մեկով մեկ: Մաքուր հաշիվ: Համեստ հաշիվ: Մենք համեստ ժողովուրդ ենք: Փառք, փառք…»:

Այլևս անհնար էր դիմանալ. դժոխքից ճողոպրածի նման, Ավետիքը մի կողմ շպրտեց վերմակը, հենց տակի շորերով ու ոտաբոբիկ վազ տվեց պատշգամբ: Քրտինքի կաթիլները, որ խուտուտում էին ողջ մարմինը, իսկույն սառեցին, քարացան՝ քսվելով գիշերվա զովին:

– Թան եմ ուզում, – բղավեց Ավետիքը և զգաց, թե ոնց փշփշոտվեց մաշկը: Կարծես դատարկ կարասի մեջ գոռաց:

Շամամը չէր երևում: Թախտն էլ դատարկ էր: Ծերունու տոպրակն էլ չկար: Մի պահ Ավետիքն ուրախացած մտածեց՝ երազ է, նույնիսկ ծիծաղեց երազի մեջ ծիլ տվող այն կասկածի վրա, թե Շամամին փախցրել է ծերուկը՝ կնոջ ծպտյալ սիրեկանը: Թեկուզև երազի մեջ, ինչ անտանելի ցավ է կորստի ցավը… Եթե Շամամը հայտնվեր, Ավետիքը թերևս ծնկի գար նրա առջև և ներում խնդրեր՝ երբեմն-երբեմն մտքով ու մարմնով կորչելու համար: Բայց Շամամը չկար, իսկ երազը ձգվում էր իրականություն դառնալու չափ… Նա կնոջը փնտրեց ամենուր, նույնիսկ ջրհորը պիտի մտներ, եթե քաղաքաբնակ թոռան խաղալիքների արկղում չհայտնաբերեր փայտյա գդալները:

«Նա գնաց մեր հիշողության հետևից», – մտածեց Ավետիքը, և սա նրա համար ավելի անհավանական ու սարսափելի միտք էր, քան եթե կնոջը փախցրած լիներ ծպտյալ սիրեկանը…

Շամամը հայտնվեց երկու օր անց՝ ջրով լի մի կճուճ բարուրի պես գրկած: Շրջապատին անհաղորդ, նա ձեռքը խոթում էր կճուճը, ջրջնքում էր հողը: Սերմնացանի նման: Աղոթքի հանգով՝ հազիվ նկատելի շարժվում էին նրա գունատ շրթները, իսկ հայացքն արդեն երկնքին էր հառված: Միայն Ավետիքին ճանաչեց. ժպտաց, մոտենալով շշնջաց ականջին.
– Հիմա սարսափելի չէ ոչ մորեխը, ոչ ժանտախտը: Նա մեզ փրկեց…

Նրան բերող սահմանապահներից մեկը, որ հավանաբար բժիշկ էր, Ավետիքին խորհուրդ տվեց առանձնապես չանհանգստանալ, որովհետև արտակարգ ոչինչ չէր պատահել: «Այդ տարիքի կանանց մոտ հազվադեպ չեն նման խանգարումները»,- ասաց նա և էլի խորհուրդներ էր տալիս, չնկատելով, որ Ավետիքը իրեն չի լսում այլևս: Անզսպելի մղումով Ավետիքն ուզում էր գիրկն առնել կնոջը, ճզմել այնպես, որ ցավից ոռնալով՝ նրա միջից փախչեին դևերը, բայց և չէր կարողանում ազատվել այն մտքից, թե երկինքը լցված է վարդագույն, սպիտակաթիկունք սարյակների ճռվողյունով, իսկ ինքն, ահա, կույր է, խուլ: Կույր ու խուլ էին նաև սահմանապահները, հարևանները, որբևայրի Արուսը, որ հեկեկում էր երեխայի պես…